मृदा धूप आणि त्याचा शेतीवर परिणाम मृदा धूप म्हणजे काय?

नांदेड प्रतिनिधी / मिलिंद बच्छाव : मृदा धूप हा एक नैसर्गिक किंवा मानवनिर्मित प्रक्रिया आहे, ज्यामुळे मातीचा वरचा सुपीक थर वारा, पाऊस, वाहत्या पाणी किंवा शेतीतील चुकीच्या पद्धतींमुळे नष्ट होतो. मृदा धूप हा जागतिक कृषीसमोरील एक गंभीर प्रश्न आहे.

मृदा धूपाचे प्रकार
1. पाण्यामुळे होणारी धूप पावसामुळे किंवा वाहत्या पाण्यामुळे माती वाहून जाते. यामध्ये: i) पत्र धूप (Sheet Erosion): मातीचा वरचा थर पातळ स्वरूपात वाहून जातो.
ii) लहान गटार धूप (Rill Erosion): वाहत्या पाण्यामुळे लहान नाले तयार होतात.
iii) खड्डा धूप (Gully Erosion): मोठे, खोल खड्डे तयार होतात. 2 ) वार्‍यामुळे होणारी धूप कोरड्या आणि अर्ध-कोरड्या भागांमध्ये वार्‍यामुळे माती उडून जाते. वाऱ्यामुळे होणाऱ्या मृदा धुपीचे (Wind Erosion) प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:

स्लोशन (Saltation) :
वाऱ्याच्या गतीने मातीच्या कणांचे उंच झेप घेताना किंवा उडताना पुढे सरकणे. यामध्ये मध्यम आकाराचे कण सहभागी होतात.

सर्फेस क्रिप (Surface Creep) :
मोठ्या आकाराचे कण वाऱ्याच्या दबावाने किंवा लहान कणांच्या टप्प्यामुळे सरपटत पुढे सरकतात.

सस्पेंशन (Suspension) :
लहान व अतिशय सूक्ष्म मातीचे कण वाऱ्यासोबत हवेत उडतात व दूरवर वाहून जातात.
हे प्रकार प्रामुख्याने वाऱ्याच्या वेग, दिशा आणि मृदेच्या रचनेवर अवलंबून असतात.
3 ) शेतीतील चुकीच्या पद्धतींमुळे धूप
नांगरणीसारख्या चुकीच्या पद्धतींमुळे माती हलवली जाते आणि धूप होते.
मृदा धूपाचा शेतीवर होणारा परिणाम
1. सुपीक मातीचा नाश
मातीतील पोषक घटक आणि सेंद्रिय पदार्थ वाहून जातात, ज्यामुळे मातीची सुपीकता कमी होते.
2. कृषी उत्पादनात घट
मातीची गुणवत्ता कमी झाल्याने पीक उत्पादनात घट होते, ज्यामुळे अन्नसुरक्षेचा प्रश्न निर्माण होतो.
3. पाण्याचे प्रदूषणवाहून गेलेली माती रसायने आणि खते नद्यांमध्ये मिसळते, ज्यामुळे जलप्रदूषण आणि युट्रोफिकेशन होते.
4. मातीची रचना खराब होणे
मातीची जलधारण क्षमता कमी होते, ज्यामुळे पाणीटंचाई वाढते. मातीतील सूक्ष्मजंतू, खनिजे आणि सेंद्रिय घटकांचे प्रमाण कमी होऊन मृदेची रचना खराब होते.
5. वाळवंटीकरण (Desertification)
जिथे तीव्र धूप होते, तिथे सुपीक जमीन वाळवंटात बदलू शकते. सुपीक माती नष्ट झाल्यावर जमीन ओसाड बनते व शेतीयोग्य राहात नाही.
6. आर्थिक नुकसान
उत्पादनात घट आणि माती संवर्धनासाठी खर्चामुळे शेतकऱ्यांवर आर्थिक ताण पडतो. 7.मृदेचा थर पातळ होतो :
सुपीक मातीचा थर नष्ट झाल्यामुळे पिकांना चांगली वाढ करण्यासाठी लागणारे पोषण मिळत नाही. 8. पाण्याचा निचरा खराब होतो :
मृदाधूप झालेल्या जमिनीवर पाणी टिकत नाही, ज्यामुळे भूपृष्ठ जलवाहन वाढते आणि पूर येण्याची शक्यता वाढते. 9. मृदेतील पोषणतत्त्वे कमी होतात:
नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅशियम यांसारखी पोषणतत्त्वे वाहून जातात, ज्यामुळे पीक उत्पादनात घट होते. 10 पाणी साठवण क्षमता कमी होते :
मृदाधूपामुळे मातीची पोत बदलते, ज्यामुळे मातीतील पाण्याचा मुरण्याचा व साठवण्याचा गुणधर्म कमी होतो. मृदा धूप थांबवण्यासाठी उपाय
i संवर्धन नांगरणी (Conservation Tillage) ही जमिनीची आरोग्य सुधारण्यासाठी व जमिनीचे धूप टाळण्यासाठी वापरली जाणारी शाश्वत शेतीची पद्धत आहे. या पद्धतीमध्ये जमिनीवर कमी प्रमाणात नांगरणी केली जाते, ज्यामुळे जमिनीचे नैसर्गिक पोत व संरचना टिकून राहते.

**संवर्धन नांगरणीच्या मुख्य वैशिष्ट्ये:*
*1. जमिनीवरील आवरण टिकवणे*

@ पीक अवशेष किंवा मल्चिंग करून जमिनीवर संरक्षणात्मक थर तयार केला जातो, जो जमिनीचे पोषणद्रव्य टिकवतो व धूप टाळतो.
2. *कमी नांगरणी (Minimum Tillage):* मातीचा कमीत कमी हस्तक्षेप केला जातो, ज्यामुळे मातीतील सेंद्रिय. पदार्थ व सूक्ष्मजीव चक्र अबाधित राहते. 3.*थेट पेरणी (Direct Seeding):*
नांगरणीशिवाय थेट बियाणे जमिनीत टाकले जातात, ज्यामुळे वेळ, श्रम आणि खर्च वाचतो.
4. *मातीची ओलावा टिकवणे:*
मातीतील पाण्याचा अपव्यय टाळला जातो व पीक उत्पादनासाठी ओलावा उपलब्ध राहतो.
5. *जैविक विविधतेस प्रोत्साहन:*
संवर्धन नांगरणीमुळे मातीतील सूक्ष्मजीव, कीटक व फायदेशीर जीवाणूंचे संवर्धन होते.
ii) *आडव्या दिशेने शेती (Contour Farming)* ही जमिनीच्या उताराच्या आडव्या दिशेने (समोच्चरेषा) शेती करण्याची एक पद्धत आहे.टेकड्यांच्या आडव्या दिशेनं पिके लावून पाण्याचा वेग कमी करणे.वारा अडथळे(Windbreaks). या तंत्राचा मुख्य उद्देश माती धूप व पाण्याचा अपव्यय टाळणे असून, जमिनीचा पोत व उत्पादकता सुधारणे हा आहे.

iii ) *झाडे लावून वार्‍याचा वेग कमी करणे. *पुनर्वनीकरण (Reforestation)*
झाडे लावून मातीला स्थिर करणे आणि सेंद्रिय पदार्थ वाढवणे. iv) *सेंद्रिय पदार्थाचा समावेश**
खत आणि कंपोस्टचा वापर करून मातीची गुणवत्ता सुधारणे. सेंद्रिय पदार्थाचा (Organic Matter) समावेश म्हणजे मातीमध्ये जैविक उत्पत्तीचे घटक असतात, जे मुख्यतः वनस्पती आणि प्राणी अवशेषांपासून तयार होतात. यामध्ये पुढील घटकांचा समावेश होतो. *1. वनस्पती अवशेष* पानं, फांद्या, मुळे, गवत व इतर वनस्पतींचे अवशेष.जैविक पदार्थांचे विघटन उत्पादने

2. *ह्यूमस (Humus):* विघटन प्रक्रियेनंतर तयार झालेला स्थिर सेंद्रिय पदार्थ. लिग्निन, सेल्युलोज, प्रथिने, आणि साखर यांचे विघटन होऊन तयार होणारे पदार्थ. 3 *सूक्ष्मजीवांचे अवशेष :* मातीतील जीवाणू, बुरशी, गोगलगाय, कृमी व इतर सूक्ष्मजीवांचे विघटन झालेले अवशेष. 4 *प्राणी उत्पत्तीचे घटक* प्राण्यांचे विष्ठा, मृतदेह, त्वचा, केस व इतर जैविक पदार्थ. 5 *जैविक खतं आणि शेणखत* जनावरांचे शेण, कंपोस्ट, गाडलेले अवशेष व नत्र-घटक असणारे जैविक खतं. v ) *शासनाचे प्रयत्न* शाश्वत शेतीसाठी अनुदाने आणि शिक्षणाद्वारे सरकारने मदत करणे. *निष्कर्ष* मृदा धूप हा शेतीसाठी मोठा धोका आहे, जो अन्नसुरक्षा आणि आर्थिक स्थैर्यावर परिणाम करतो. शाश्वत भूमी व्यवस्थापन तंत्रांचा अवलंब करून मृदा धूप रोखणे आणि शेतीचा दीर्घकालीन टिकाव सुनिश्चित करणे गरजेचे आहे. लेखक : डॉ. माधवी जंगीलवाड, डॉ. नीता देवकते , डॉ. नागेश घुबे व प्रा. शंकर नागणीकर, कृषी महाविद्यालय नायगांव (बाजार)